Jakie są techniki skutecznej komunikacji: brutalne prawdy, których nikt ci nie powiedział

Czy kiedykolwiek miałeś wrażenie, że twoje słowa rozbijają się o ścianę, choć teoretycznie robisz wszystko „zgodnie z zasadami”? Temat skutecznej komunikacji nie jest już tylko modnym hasłem z korporacyjnych prezentacji. To realna walka o bycie zrozumianym – niekiedy brutalna, często rozczarowująca, zawsze wymagająca prawdziwej odwagi i samorefleksji. W tym artykule odkryjesz techniki skutecznej komunikacji, ale bez pudrowania rzeczywistości – poznasz 11 brutalnych prawd, które zdemolują szkoleniowe frazesy i pokażą, dlaczego większość porad nie działa. Poznasz również narzędzia, które faktycznie sprawdzają się w gabinecie, biurze czy wideorozmowie. Uwaga: ten tekst nie jest dla tych, którzy szukają szybkich trików. Jeśli jednak chcesz rozumieć komunikację głębiej i zapanować nad każdą rozmową, jesteś we właściwym miejscu.

Czym naprawdę jest skuteczna komunikacja? Anatomia mitu i rzeczywistości

Dlaczego większość porad o komunikacji zawodzi

Na szkoleniach z komunikacji często słyszysz o „magicznych” technikach, które mają rozwiązać każdy konflikt. Prawda jest jednak brutalna: większość z tych porad nie działa w codziennym życiu. Według najnowszego raportu McKinsey z 2023 roku, firmy z wysoką kulturą komunikacyjną są o 25% bardziej produktywne niż te, które ograniczają się do powierzchownych warsztatów. Co gorsza, uproszczone rady prowadzą do rozczarowań i poczucia winy – „skoro to takie proste, dlaczego mi nie wychodzi?”. Odpowiedź jest przewrotna: skuteczna komunikacja nie polega na ładnym mówieniu, lecz na budowaniu mostów, zrozumieniu i gotowości do konfrontowania trudnych emocji. To proces wymagający odwagi, autentyczności i gotowości do bycia niewygodnym.

Jak podkreśla Harvard Business Review, pozorna łatwość technik komunikacyjnych prowadzi do „paraliżu analitycznego” – zamiast być obecnym, koncentrujesz się na regułkach. Badania pokazują, że tylko 38% przekazu stanowi treść, reszta to ton głosu i mowa ciała. Jeśli skupiasz się wyłącznie na słowach, przegrywasz bitwę, zanim się zacznie. Skuteczna komunikacja to swoisty sport kontaktowy – wymaga ćwiczeń, błędów i refleksji, a nie wyuczonych fraz.

„Komunikacja to proces, a nie pojedynczy akt.”
— dr hab. Tomasz Grzyb, SWPS

Dopiero uświadomienie sobie tej brutalnej prawdy wyzwala z pułapki perfekcjonizmu i pozwala zacząć budować prawdziwe relacje – zarówno w pracy, jak i poza nią.

Od teorii do praktyki: jak komunikacja zmienia się w 2025 roku

Zamiana teorii na praktykę w komunikacji wymaga nie tylko znajomości technik, ale i zrozumienia kontekstu, w którym działają. Rok 2025 nie przynosi rewolucji – raczej przyspiesza już obserwowane trendy. Sztuczna inteligencja coraz częściej wspiera procesy komunikacyjne: od analizy nastrojów w rozmowach po automatyzację odpowiedzi. Wideorozmowy i komunikatory stały się codziennością, a „digital empathy” – czyli empatia cyfrowa – jest dziś równie ważna, jak klasyczne umiejętności interpersonalne.

Zmiana nie polega na tym, że komunikacja staje się łatwiejsza. Wręcz przeciwnie – im więcej kanałów, tym więcej pułapek. Według danych GUS, aż 87% polskich pracowników pracowało zdalnie przynajmniej raz w 2023 roku. To wymusiło naukę nowych zasad: wyrazistość przekazu, precyzja i jasność intencji stają się ważniejsze niż kiedykolwiek.

Tabela 1: Najważniejsze trendy w komunikacji i ich wpływ na codzienne rozmowy
Źródło: Opracowanie własne na podstawie McKinsey, Forbes, Microsoft Work Trend Index, Harvard Business Review

W praktyce oznacza to, że umiejętność „czytania” drugiej osoby przez ekran staje się kluczowa. Brakuje ci kontaktu wzrokowego? Zamiast niego analizujesz mikroekspresje, ton głosu i czas reakcji. To nowa era komunikacji – mniej romantyczna, bardziej wymagająca.

Psychologiczne fundamenty: co czyni komunikację skuteczną?

Za każdą skuteczną rozmową stoi nie technika, lecz człowiek. Psychologiczne fundamenty komunikacji nie zmieniają się w rytmie technologicznych nowinek. Skuteczna komunikacja opiera się na kilku filarach:

• Empatia: Zdolność do wczucia się w sytuację drugiej osoby nie znika nawet w cyfrowym świecie. To podstawa każdego autentycznego dialogu.
• Aktywne słuchanie: Nie chodzi o potakiwanie, lecz o prawdziwe zaangażowanie w zrozumienie przekazu (psychoterapeuta.ai/aktywne-sluchanie).
• Otwartość na feedback: Przyjmowanie informacji zwrotnej bez defensywności to poziom mistrzowski.
• Świadomość własnych emocji: Brak kontaktu z własnymi uczuciami sprawia, że nawet najbardziej wyszukana technika staje się bezużyteczna.

Według badania Daniela Golemana z 2024 roku, osoby z wysoką inteligencją emocjonalną są postrzegane jako lepsi liderzy i partnerzy rozmów. To nie przypadek – znasz siebie, potrafisz rozpoznać emocje, szybciej budujesz zaufanie i łatwiej radzisz sobie z kryzysami.

Skuteczna komunikacja nie polega na „ładnym mówieniu”, lecz na odwadze, by mówić prawdę – nawet, jeśli jest ona niewygodna.

Najpopularniejsze techniki skutecznej komunikacji: fakty kontra fikcja

Aktywne słuchanie – czy to naprawdę działa?

Aktywne słuchanie jest jednym z najczęściej powtarzanych haseł w poradnikach komunikacyjnych. Ale czy działa w praktyce? Według raportu Harvard Business Review z 2023 roku, 62% menedżerów zauważa spadek efektywności spotkań online, mimo stosowania technik aktywnego słuchania. Powód? Przeciążenie bodźcami, multitasking, brak niewerbalnych wskazówek.

Aktywne słuchanie polega na pełnym zaangażowaniu w rozmowę – nie tylko poprzez powtarzanie słów rozmówcy, ale poprzez zadawanie pytań, parafrazowanie i reagowanie na emocje. To umiejętność wymagająca treningu, szczególnie w świecie, gdzie na drugim ekranie czeka już kolejny mail.

„Największy błąd w aktywnym słuchaniu to traktowanie go jak techniki do odhaczenia, a nie postawy do przyjęcia.”
— Psychologia komunikacji, 2023

Nie oznacza to, że aktywne słuchanie to mit. Oznacza, że działa dopiero wtedy, gdy staje się integralną częścią twojego stylu komunikacji. Przełom następuje, gdy przestajesz słuchać, by odpowiedzieć, a zaczynasz słuchać, by zrozumieć.

Kiedy ostatnio naprawdę słuchałeś, zamiast tylko czekać na swoją kolej?

Parafraza i feedback: broń dwusieczna

Parafraza i feedback uchodzą za złote narzędzia skutecznej komunikacji. Jednak ich nadużywanie prowadzi do paradoksalnych efektów. Zbyt częsta parafraza może być odbierana jako protekcjonalność lub mechaniczne powtarzanie, co irytuje rozmówcę – szczególnie w terapii, jak pokazuje książka „Psychologia komunikacji” (2023).

1. Parafraza: Umożliwia sprawdzenie, czy dobrze zrozumiałeś intencje rozmówcy. Klucz to autentyczność – sztuczne powtarzanie słów buduje dystans.
2. Feedback: Musi być konkretny, szczery i na temat. Feedback ogólnikowy lub krytyczny bez uzasadnienia prowadzi do defensywności.
3. Wyważenie: Używaj tych technik, gdy sytuacja tego wymaga, a nie mechanicznie. Kluczem jest wyczucie kontekstu.

Techniki to narzędzia – nie cel sam w sobie. Źle użyte, stają się bronią dwusieczną, która szybciej niszczy relację niż ją buduje.

Komunikacja niewerbalna: co zdradza twoje ciało?

Mowa ciała to nie dodatki do rozmowy – to jej esencja. Według badań, aż 55% przekazu stanowi komunikacja niewerbalna. Kiedy komunikujemy się online, tracimy większość z tych sygnałów – zostaje nam tylko głos i mimika twarzy.

W gabinecie terapeutycznym czy w biurze, gesty, postawa, kontakt wzrokowy mówią często więcej niż słowa. Odpowiednie wykorzystywanie komunikacji niewerbalnej buduje zaufanie, podkreśla zaangażowanie i pozwala szybciej wychwycić sygnały ostrzegawcze.

Tabela 2: Kluczowe elementy komunikacji niewerbalnej i ich interpretacja
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Psychologia komunikacji, 2023

Komunikacja bez przemocy: ideał czy utopia?

Komunikacja bez przemocy (NVC) zyskała popularność jako metoda budowania autentycznych, empatycznych relacji. Ale czy naprawdę działa? W idealnym świecie – tak. W realnym – napotyka na opór, szczególnie tam, gdzie dominuje kultura rywalizacji lub brakuje zaufania.

„Komunikacja bez przemocy to nie zestaw technik, a wybór wartości, który wymaga konsekwencji i odwagi.”
— Marshall Rosenberg, twórca NVC

• Empatia: Bez niej nie ma NVC – to fundament tej metody.
• Komunikaty „ja”: Pozwalają mówić o swoich uczuciach bez oskarżania drugiej osoby.
• Otwarta postawa: Zakłada gotowość na usłyszenie trudnych rzeczy i podjęcie dialogu.

W praktyce, NVC bywa odbierane jako zbyt „miękkie” lub nieszczere, zwłaszcza w środowiskach nastawionych na szybki wynik. To pokazuje, jak bardzo skuteczność technik komunikacyjnych zależy od kontekstu i gotowości obydwu stron do pracy nad relacją.

Nowe wyzwania: komunikacja w erze cyfrowej i zdalnej

Emotikony, GIF-y, wideorozmowy: nowy język czy chaos?

W erze cyfrowej komunikacja przeniosła się na komunikatory, wideorozmowy i maile. Emotikony i GIF-y stały się narzędziem wyrażania emocji, ale również źródłem nieporozumień. Według GUS, już 87% polskich pracowników miało kontakt z pracą zdalną w 2023 roku, co wywołało lawinę nowych problemów komunikacyjnych.

Z jednej strony emotikony zwiększają „ciepło” przekazu, z drugiej – mogą być różnie interpretowane w zależności od kultury. Użycie nieodpowiedniego symbolu potrafi zrujnować intencje, a GIF zamiast rozładować napięcie – wprowadza chaos. Efekt? Komunikacja staje się polem minowym, gdzie jeden błąd może kosztować utratę zaufania.

Warto pamiętać: narzędzia cyfrowe są tylko przedłużeniem twojej umiejętności wyrażania siebie. Jeśli nie wiesz, jak użyć emotikona, lepiej powstrzymać się niż ryzykować nieporozumienie.

Jak technologia zmienia naszą skuteczność w rozmowie

Technologia daje pozory łatwości, ale często obniża jakość rozmów. Microsoft Work Trend Index z 2023 roku wskazuje, że aż 62% menedżerów zauważa spadek efektywności spotkań online. Powody? Przeciążenie informacyjne, rozmycie granic między życiem prywatnym a zawodowym, zanik komunikacji niewerbalnej.

Tabela 3: Kluczowe wyzwania komunikacji online i sposoby radzenia sobie z nimi
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Microsoft Work Trend Index, 2023

Zrozumienie tych ograniczeń pozwala świadomie wdrażać techniki skutecznej komunikacji także w świecie cyfrowym, bez złudzeń, że technologia rozwiąże wszystkie problemy.

Sztuka czytania między wierszami w komunikacji online

Komunikacja online wymaga wyostrzenia zmysłów. Kiedy znikają gesty i ton głosu, pozostają subtelne sygnały: szybkość odpowiedzi, długość wypowiedzi, wybór słów.

1. Obserwuj kontekst – czy rozmówca odpowiada krótko, czy rozbudowanie?
2. Analizuj czas reakcji – szybka odpowiedź może oznaczać zaangażowanie, ale też irytację.
3. Zwracaj uwagę na powtarzające się zwroty i emotikony – mogą być sygnałem frustracji lub dystansu.

Dobre czytanie „między wierszami” to kluczowa umiejętność skutecznych rozmów online – pozwala wyłapać niuanse, zanim przerodzą się w konflikt.

Case studies: kiedy techniki komunikacji ratują (lub rujnują) sytuację

Gabinet, biuro, ulica: skuteczna komunikacja w akcji

Najlepsze techniki komunikacji poznaje się w praktyce. Wyobraź sobie: gabinet terapeutyczny, trudny konflikt w pracy, nagły spór na ulicy. W każdym z tych miejsc skuteczna komunikacja wygląda inaczej.

W gabinecie sprawdzają się parafraza i komunikaty „ja” – pozwalają zbudować atmosferę zaufania. W biurze kluczowe są jasne ustalenia i szybki feedback. Na ulicy liczy się błyskawiczna reakcja: spokojny ton głosu, wyważona postawa ciała. To pokazuje, że nie ma jednej uniwersalnej techniki – skuteczna komunikacja zawsze zależy od kontekstu i gotowości do dostosowania stylu do sytuacji.

W praktyce, te same narzędzia mogą budować relacje lub je niszczyć. Klucz to samoświadomość i refleksja po każdej trudnej rozmowie.

Komunikacja w kryzysie: prawdziwe historie z terapii i życia

Kryzys to test skuteczności każdej techniki komunikacyjnej. Jedna błędna fraza potrafi pogłębić konflikt, a jedno właściwe słowo – uratować relację.

„W trakcie terapii najważniejsze jest, by nie udawać zrozumienia. Lepiej przyznać, że coś ci umyka, niż udawać wszechwiedzącego eksperta.”
— Psychologia komunikacji, 2023

W praktyce terapeutycznej sprawdza się pytanie otwarte: „Co czujesz w tej chwili?” – pozwala zejść na głębszy poziom rozmowy. Feedback w czasie rzeczywistym, czyli „Widzę, że się zdenerwowałeś, czy dobrze to rozumiem?” potrafi rozładować napięcie.

• Zbyt szybka próba rozwiązania problemu prowadzi do zbagatelizowania emocji.
• Nadmierna parafraza bywa odbierana jako brak autentyczności.
• Brak reakcji na sygnały niewerbalne sprawia, że rozmowa grzęźnie w pozorach.

Wnioski? Skuteczna komunikacja w kryzysie to nie katalog gotowych zwrotów, ale umiejętność adaptacji i odwaga do przyznania, że czasem nie masz odpowiedzi.

Mity i pułapki: czego nie mówią ci szkoleniowcy

Najczęstsze błędy w komunikacji i jak ich unikać

Niektóre błędy są tak powszechne, że przestają być zauważane – a to właśnie one rujnują rozmowy.

1. Przerywanie rozmówcy – sygnał braku szacunku i cierpliwości.
2. Mechaniczne stosowanie technik – „checklista” zamiast autentyczności.
3. Unikanie trudnych tematów – prowadzi do eskalacji konfliktu.
4. Nadmierna pewność siebie – zamyka cię na perspektywę drugiej osoby.
5. Brak informacji zwrotnej – odbiera szansę na poprawę relacji.

Każdy z tych błędów da się wyeliminować, jeśli potraktujesz komunikację jak proces, a nie zbiór trików.

Kiedy techniki komunikacji mogą zaszkodzić

Techniki, choć skuteczne, mogą stać się narzędziem manipulacji. Mechaniczne stosowanie parafrazy czy feedbacku bywa odbierane jako nieautentyczne lub – w skrajnych przypadkach – protekcjonalne.

Tabela 4: Potencjalne zagrożenia wynikające z nadużywania technik komunikacyjnych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Psychologia komunikacji, 2023

Zwróć uwagę, kiedy technika zaczyna działać przeciwko tobie – czasem mniej znaczy więcej.

Czerwone flagi: sygnały, że rozmowa idzie donikąd

Nie każda rozmowa ma sens – czasem lepiej ją przerwać, niż brnąć w ślepy zaułek.

• Brak kontaktu wzrokowego i zamknięta postawa rozmówcy.
• Powtarzające się uniki, zmiana tematu bez powodu.
• Agresja słowna lub wycofanie emocjonalne.

Gdy pojawiają się te sygnały, czas na refleksję i zmianę strategii – próba forsowania technik może tylko pogorszyć sytuację.

Zaawansowane strategie: jak mistrzowie komunikacji łamią schematy

Techniki negocjacyjne z terapii i biznesu

Najlepsi komunikatorzy potrafią łamać schematy, korzystając z zaawansowanych technik.

1. Reframing: Zmiana perspektywy pomaga zobaczyć konflikt w nowym świetle.
2. Technika „stopklatki”: Przerwanie rozmowy, gdy emocje biorą górę.
3. Ustalanie granic: Jasne określenie, co jest akceptowalne, a co nie.
4. Wywoływanie ciszy: Daje czas na refleksję, zmusza do autorefleksji.

Te narzędzia – stosowane świadomie – pozwalają wyjść poza utarte schematy i zbudować realny wpływ na rozmówcę.

Manipulacja czy asertywność? Cienka granica

Różnica między manipulacją a asertywnością bywa subtelna, ale fundamentalna. Manipulacja polega na osiąganiu własnych celów kosztem innych, natomiast asertywność – na wyrażaniu siebie z poszanowaniem granic drugiej osoby.

„Asertywność to nie umiejętność mówienia 'nie', lecz sztuka mówienia 'tak' sobie bez ranienia innych.”
— Daniel Goleman, 2024

Asertywność oparta jest na szacunku i otwartości. Manipulacja – na kontroli i ukrywaniu prawdziwych intencji. Każda technika komunikacyjna może być asertywna lub manipulacyjna, zależnie od motywacji, z jaką ją stosujesz.

Komunikacja międzykulturowa: czego nie uczą w Polsce

W globalnym świecie skuteczna komunikacja wymaga znajomości kodów kulturowych.

• Gesty, które w Polsce są neutralne, w innych krajach mogą być obraźliwe.
• Sposób wyrażania emocji i feedbacku jest różny w zależności od kręgu kulturowego.
• Otwartość na różnorodność wzbogaca komunikację i pozwala uniknąć nieporozumień.

Brak świadomości tych różnic to prosta droga do konfliktu – szczególnie w środowiskach międzynarodowych.

Jak wdrażać techniki komunikacji w codziennym życiu

Checklist: czy naprawdę słuchasz czy tylko czekasz na swoją kolej?

Słuchanie wydaje się proste, ale większość osób tylko udaje, że słucha.

1. Czy patrzysz rozmówcy w oczy, zamiast zerkać na telefon?
2. Czy potrafisz powtórzyć to, co usłyszałeś, własnymi słowami?
3. Czy zadajesz pytania pogłębiające, zamiast od razu odpowiadać?
4. Czy unikasz przerywania, nawet gdy nie zgadzasz się z rozmówcą?

Jeśli większość odpowiedzi brzmi „nie”, czas popracować nad techniką aktywnego słuchania.

Techniki komunikacji w pracy, w domu i online: różnice i pułapki

Stosowanie technik komunikacyjnych w różnych środowiskach wymaga elastyczności.

Tabela 5: Techniki komunikacyjne w różnych środowiskach i najczęstsze pułapki
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS, 2023

Różnice te warto uwzględniać, by nie wpaść w schematy, które w jednym miejscu działają, a w innym prowadzą do konfliktu.

Jak ćwiczyć: praktyczne ćwiczenia i narzędzia

Wdrażanie technik komunikacji wymaga systematycznego treningu.

• Parafrazowanie: Po każdej rozmowie spróbuj zapisać, co naprawdę usłyszałeś.
• Feedback 360°: Poproś trzy osoby z różnych środowisk o informację zwrotną na temat twojej komunikacji.
• Nagrywanie rozmów: Przeanalizuj swoją mowę ciała i ton głosu – nawet jedna poprawka potrafi zdziałać cuda.
• Ćwiczenia mindfulness: Pomagają skupić się na tu i teraz, co zwiększa jakość słuchania.

Systematyczne wdrażanie tych ćwiczeń pozwala zbudować nawyk skutecznego porozumiewania się.

Komunikacja a zdrowie psychiczne: więcej niż słowa

Czy komunikacja może leczyć? Co mówią badania

Badania psychologiczne potwierdzają, że skuteczna komunikacja jest jednym z filarów zdrowia psychicznego. Buduje poczucie bezpieczeństwa i przynależności, zmniejsza poziom stresu i lęku.

„Dobra rozmowa nie leczy wszystkich ran, ale bez rozmowy rany nie mają szans się zagoić.”
— Psychologia komunikacji, 2023

Komunikacja jest narzędziem wspierającym proces terapeutyczny, ale także codzienne relacje. To most, który pozwala przejść na drugą stronę konfliktu czy kryzysu.

Psychoterapia a codzienne rozmowy: most czy przepaść?

Psychoterapia uczy technik komunikacji, które – wbrew pozorom – sprawdzają się także poza gabinetem. Parafraza, aktywne słuchanie, komunikaty „ja” to narzędzia uniwersalne. Różnica? W terapii masz przewodnika, w codziennym życiu musisz być dla siebie tym przewodnikiem samodzielnie.

Warto korzystać z zasobów edukacyjnych, takich jak psychoterapeuta.ai, aby pogłębić swoją wiedzę i ćwiczyć techniki w bezpiecznym środowisku.

Gdzie szukać wsparcia? Rola psychoterapeuta.ai i innych zasobów

Potrzebujesz wsparcia w rozwoju umiejętności komunikacyjnych? Oto gdzie warto zajrzeć:

• psychoterapeuta.ai – rzetelna wiedza, ćwiczenia komunikacyjne, wsparcie edukacyjne
• Polskie Towarzystwo Psychologiczne – materiały edukacyjne, artykuły tematyczne
• Zaufane blogi psychologiczne i podcasty – inspiracje i praktyczne przykłady

Samodzielna praca nad komunikacją może być skuteczna, jeśli masz dostęp do sprawdzonych źródeł i narzędzi.

Komunikacja przyszłości: trendy, prognozy, kontrowersje

Czy sztuczna inteligencja nauczy nas mówić skuteczniej?

Współczesne narzędzia oparte na AI już wspierają proces komunikacji. Analizują ton wypowiedzi, podpowiadają lepsze sformułowania, pomagają rozpoznawać emocje. Jednak żadna technologia nie zastąpi autentyczności i empatii.

AI może być wsparciem, ale to człowiek – z całą swoją niedoskonałością i odwagą – nadaje komunikacji sens.

Wyzwania komunikacji międzypokoleniowej

Wielopokoleniowe zespoły to codzienność. Każda generacja komunikuje się inaczej.

• Baby boomers stawiają na rozmowy twarzą w twarz, cenią formalność.
• Pokolenie X i Y preferują szybkie maile i sms-y.
• Generacja Z najlepiej odnajduje się w komunikatorach i wideorozmowach.

Rozumienie tych różnic to klucz do unikania konfliktów i budowania mostów zamiast murów.

Największe kontrowersje: etyka, manipulacja, granice

Techniki komunikacyjne bywają nadużywane. Kontrowersje budzi szczególnie manipulacja, granice feedbacku i rola AI w intymnych rozmowach.

Tabela 6: Najważniejsze kontrowersje wokół technik komunikacyjnych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Forbes, Harvard Business Review, Psychologia komunikacji 2023

Podsumowanie

Komunikacja skuteczna to nie katalog technik, lecz styl życia oparty na empatii, autentyczności i gotowości do pracy nad sobą. Jak pokazują przytoczone badania McKinsey, Harvard Business Review, czy dane GUS, to nie „ładne mówienie” buduje relacje i sukcesy – lecz odwaga, by słuchać, mówić prawdę i uczyć się na własnych błędach. Techniki są narzędziem, nie celem. Zmienią twoje rozmowy na zawsze, jeśli potraktujesz je jak proces, a nie szybki sposób na sukces. Korzystaj z rzetelnych źródeł, takich jak psychoterapeuta.ai, trenuj, popełniaj błędy i pamiętaj – każda rozmowa to okazja do nauki. Tylko tak skuteczna komunikacja stanie się twoją przewagą – w życiu, pracy i relacjach.